Gdańszczan świat realny i wyobrażony w XVII wieku

 

Edmund Kizik ID
Uniwersytet Gdański, Instytut Historii

 

numer: 2, rok: 2021

https://doi.org/10.5281/zenodo.7430178

 

 

 

 

The real and imagined world of the burgher of Gdansk in the 17th century

Abstract

The phenomenon of Gdańsk in the structure of the Polish-Lithuanian Commonwealth in the 17th century still raises numerous historical controversies. They are most often the result of transferring contemporary ideological, political or national attitudes to the history of several hundred years ago. This is due to at least several exploration paradoxes. While the socio-economic system of the Commonwealth in the 17th and 18th centuries compared to Latin Europe was already a kind of anomaly, Gdańsk and the territory belonging to the city developed in accordance with the model of Western European civilization. In the Polish-Lithuanian Commonwealth, catholicism became the dominant religion, supported by administrative structures in Poland and Lithuania. Throughout the modern period, Gdańsk remained a Protestant (Lutheran) city, which, thanks to its monopoly position in international trade with the Commowealth at the end of the 16th century, maintained its economic prosperity and high standards of living until the end of the 18th century. The Commonwealth was a poor country with an anachronistic social structure. Ultimately, Gdańsk was inhabited by the Germans, the subjects of the Polish king, and it remained faithful to the Commonwealth during the greatest wars of the 17th century, when most of the Polish-Lithuanian nobility renounced its obedience to the Polish king. The author of this essay describes the system and attitudes of Gdańsk in the 17th century, explaining the premises that influenced the shaping of the mentality of the inhabitants of this republican city, and undermining old and new myths present in contemporary journalistic and historical discourse.

Key words: Gdansk, 17th c., economy and policy, Polish and German historiography, historical myths

---

Gdańszczan świat realny i wyobrażony w XVII wieku

Abstrakt

Fenomen Gdańska w strukturze Rzeczpospolitej XVII wieku budzi w dalszym stopniu liczne kontrowersje historyczne. Są one najczęściej wynikiem przenoszenia współczesnych postaw ideowych, politycznych lub narodowych, na dzieje sprzed kilkuset lat. Wynika to z kilku przynajmniej paradoksów poznawczych. Albowiem, o ile ustrój społeczno-gospodarczy Rzeczpospolitej na tle Europy łacińskiej w XVII i XVIII w. był już swoistą anomalią, o tyle Gdańsk oraz należące do miasta terytorium, rozwijały się zgodnie z modelem cywilizacji zachodnioeuropejskiej. Katolicyzm stał się wyznaniem dominującym, które było wspierane przez struktury administracyjne w Polsce i Litwie. Gdańsk przez cały okres nowożytny pozo-stawał miastem protestanckim (luterańskim), które dzięki osiągnięciu pod koniec XVI w. monopolistycznej pozycji w handlu pomiędzy Rzeczpospolitą i zagranicą utrzymało aż po schyłek XVIII w. dostatek gospodarczy oraz wysokie standardy poziomu życia. Rzeczpospolita byłą państwem ubogim o anachronicznej strukturze społecznej. Ostatecznie Gdańsk był zamieszkały przez Niemców, poddanych króla polskiego i zachował wierność Rzeczpospolitej w okresach największych wojen XVII w., gdy posłuszeństwo królowi polskiemu wymówiła większość szlachty polsko-litewskiej. Autor niniejszego eseju charakteryzuje ustrój oraz postawy Gdańska w XVII w., wyjaśniając przesłanki, które wpływały na kształtowanie mentalność mieszkańców tego republikańskiego miasta, podważając stare oraz nowe mity obecne we współczesnym dyskursie publicystycznym i historycznym.

Słowa kluczowe: Gdańsk, wiek XVII, gospodarka i polityka, historiografia niemiecka i polska, mity historyczne

---

Bibliogafia

Arnold U., Studien zur preussischen Historio­graphie des 16 Jh., Wellm, Bonn 1967.

Barylewska-Szymańska E., Domy Radziwił­łów w Gdańsku w opisach z 1736 i 1803 r., w: Studia i materiały do dziejów domu gdańskiego, cz. 3, red. E. Kizik, Insty­tut Historii Polskiej Akademii Nauk, Gdańsk – Warszawa 2015, s. 141–161.

Baszanowski J., Przemiany demograficzne w Gdańsku w latach 1601–1846 w świe­tle tabel ruchu naturalnego, Wydawnictwo Uniwersytetu Gdańskiego, Gdańsk 1995.

Bömelburg H.-J., Kizik E., Altes Rech und Alte Republik. Deutsch-polnische Bezie­hung und Verflechtungen 1500–1806, Deutsch-polnische Geschichte, Bd. 2: Frühe Neuzeit, WBG, Darmstadt 2014.

Bömelburg H.-J., Polska myśl historycz­na a humanistyczna historia narodowa (1500–1700), przeł. Z. Owczarek, Uni­versitas, Kraków 2011.

Catalogus Civium Gedanensium Księgi Przy­jęć do prawa miejskiego w Gdańsku 1536–1814, t. 1–8, wyd. A. Groth, D. Kaczor, E. Łączyńska-Bartoszek, Wydawnictwo Uniwersytetu Gdańskiego, Gdańsk 2019.

Chronik der Marienkirche in Danzig. Das „Historische Kirchen-Register” von Eberhard Bötticher (1616) / Kronika Ko­ścioła Mariackiego w Gdańsku. „Histo­risches Kirchen-Register” Eberharda Böt­tichera (1616), bearb. von Ch. Herrmann, E. Kizik, Böhlau, Köln 2013, Veröffen­tlichungen aus den Archiven Preußischer Kulturbesitz. Bd. 67.

Cieślak E., Bankierzy i banki w Gdańsku w XVIII w., w: Bankierzy i banki w dzie­jach Gdańska, red. E. Cieślak, [Gdańsk] bd, s. 81–113.

Cieślak E., Miejsce Gdańska w strukturze Rzeczpospolitej szlacheckiej (XV–XVIII w.), w: Strefa bałtycka w XVI–XVIII w. Polityka – społeczeństwo – gospodarka. Ogólnopolska sesja naukowa zorganizo­wana z okazji 70-lecia urodzin Profesora Edmunda Cieślaka, red. J. Trzoska, Mar­press, Gdańsk 1993, s. 37–50.

Cieślak E., W obronie tronu króla Stanisława Leszczyńskiego, Wydawnictwo Morskie, Gdańsk 1986.

Czapliński W., Problem Gdańska w cza­sach Rzeczpospolitej szlacheckiej, „Prze­gląd Historyczny” 1952, nr 2, tom 43, s. 273–286.

Die Aufzeichnungen des Dominikaners Mar­tin Gruneweg (1562–ca. 1618) über seine Familie in Danzig, seine Handelsreisen in Osteuropa und sein Klosterleben in Po­len, Bd. 1, hg. von A. Bues, Harrassowitz (Deutsches Historisches Institut War­schau. Quellen und Studien, 19/1-4), Wiesbaden 2008.

Dworzaczkowa J., Dziejopisarstwo gdańskie do połowy XVI wieku, Gdańskie Towa­rzystwo Naukowe, Gdańsk 1962.

Dygdała J., Udział Gotfryda Lengnicha w to­ruńskiej konfederacji dysydenckiej, „Zapi­ski Historyczne” 1977, nr 42, s. 9–30.

Foltz M., Geschichte des Danziger Stadthau­shalts, A.W. Kafemann, Danzig 1912.

Friedrich K., Inne Prusy. Prusy Królewskie i Polska między wolnością a wolnościami (1569–1772), przeł. G. Waluga, Poznań­skie Towarzystwo Przyjaciół Nauk, Po­znań 2005.

Gdańsk protestancki w epoce nowożytnej. W 500-lecie wystąpienia Marcina Lutra, t. 1: Eseje, red. E. Kizik, S. Kościelak, Mu­zeum Narodowe w Gdańsku, Gdańsk 2017.

Gierszewski S., Obywatele miast Polski prze­drozbiorowej, PWN, Warszawa 1973.

Historia Gdańska, t. 2: 1454–1655, t. 3/1: 1655–1793, red. E. Cieślak, Wydawnic­two Morskie, Gdańsk 1982, 1993.

Kizik E., Dyscyplinowanie duchownych lu­terańskich w Gdańsku w XVI–XVIII w., „Czasy Nowożytne” 2018, nr 31, s. 175–192.

Kizik E., Dzieje gospodarcze nowożytnego Gdańska w polskich badaniach okresu mię­dzywojennego (1918–1939), w: Teraźniej­szość przeszłości. Gdańskie i pomorskie mu­zealnictwo do 1945 r., red. E. Barylewska­-Szymańska, Muzeum Gdańska, Instytut Historii PAN, Gdańsk 2021, s. 358–369.

Kizik E., Edmund Cieślak (1922–2007), w: Słownik biograficzny historyków Uniwersy­tetu Gdańskiego, red. Z. Opacki, E. Koko, Wydawnictwo Uniwersytetu Gdańskie­go, Gdańsk 2020, s. 65–80.

Kizik E., Gdański medal jubileuszowy z oka­zji trzechsetlecia inkorporacji Prus do Pol­ski w 1754 roku, „Zapiski Historyczne” 2012, nr 2, tom 77, s. 79–91.

Kizik E., In Gold and Silver: Panoramas of Gdańsk on Coins and Medals in the 17th and 18th century, „Zapiski Historyczne” 2018, nr 4, tom 83, s. 91–106.

Kizik E., Inkorporacja Prus do Polski i wojna trzynastoletnia w świetle historiografii pru­skiej (2 połowa XVI–XVIII w.). U źródeł świadomości historycznej w Prusach Kró­lewskich, w: My i oni. Społeczeństwo no­wożytnej Rzeczypospolitej wobec państwa, red. W. Kriegseisen, Instytut Historii PAN, Warszawa 2016, s. 75–97.

Kizik E., Kary za bezżeństwo w Gdańsku no­wożytnym (w drugiej połowie XVII i na po­czątku XVIII wieku), w: Miłość w czasach dawnych, red. B. Możejko, A. Panner, Wydawnictwo Uniwersytetu Gdańskie­go, Gdańsk 2009, s. 147–155.

Kizik E., Kary za łamanie leges sumptuariae w Gdańsku w drugiej połowie XVI–XVIII wieku, w: Kara kryminalna: perspektywa historyczna i penologiczna, red. T. Macie­jewski, T. Zalewski, Wydawnictwo Uni­wersytetu Gdańskiego, Gdańsk 2019, s. 199–215.

Kizik E., Kary za łamanie ordynacji świą­tecznej w Gdańsku w XVIII wieku, w: Me­moria viva. Studia historyczne poświęcone pamięci Izabeli Skierskiej (1967–2014), red. G. Rutkowska, A. Gąsiorowski, In­stytut Historii PAN, Warszawa-Poznań 2015, s. 882–896.

Kizik E., Krzyżacy w pamięci historycznej mieszczaństwa Prus Królewskich w 2 połowie XVI-XVIII w., w: Gdańsk i Krzyżacy w 550. Rocznicę zawarcia II pokoju toruńskiego, red. J. Trupinda, Muzeum Historyczne Miasta Gdańska, Gdańsk 2016, s. 83–97.

Kizik E., Mennonici w Gdańsku, Elblągu i na Żuławach Wiślanych w drugiej poło­wie XVII i w XVIII w: Studium z dziejów małej społeczności wyznaniowej, Gdańskie Towarzystwo Naukowe, Gdańsk 1994.

Kizik E., Odwiedziny Twierdzy Wisłoujście w XVII i XVIII wieku, w: Fortyfikacje Gdańska, red. G. Bukal, Nadbałtyc­kie Centrum Kultury, Gdańsk 2006, s. 119–125.

Kizik E., Prace nad kolejnym tomem Historii Gdańska 1945–1989. Dylematy badaw­cze, w: Szkice z życia codziennego w Gdań­sku w latach 1945–1989, red. G. Berendt, E. Kizik, Instytut Pamięci Narodowej, Instytut Historii PAN, Gdańsk 2012, s. 193–199.

Kizik E., Problematyka gospodarcza w ba­daniach Czesława Biernata, w: Historia – archiwa – Gdańsk, Studia dedykowa­ne Profesorowie Czesławowi Biernatowi w 90. rocznicę urodzin, red. R. Kubicki, A. Przywuska, Naczelna Dyrekcja Archi­wów Państwowych, Archiwum Państwo­we w Gdańsku, Gdańsk 2014, s. 59–76.

Kizik E., Trzeci Ordynek. Z dziejów gdań­skiej opozycji mieszczańskiej w drugiej po­łowie XVI – do końca XVIII w., w: Rzą­dzący i rządzeni. Władza i społeczeństwo Gdańska od średniowiecza po współcze­sność, red. S. Bykowska, E. Kizik, P. Pa­luchowski, Muzeum Historyczne Miasta Gdańska, Gdańsk 2015, s. 67–80.

Kizik E., Uwagi o ruchu naturalnym w pa­rafii NMP w Gdańsku w drugiej połowie XVII i w XVIII w., w: Życie lokalnych spo­łeczności w Prusach Królewskich wpisane w księgi metrykalne, red. W. Zawadzki, Warmińskie Wydawnictwo Diecezjalne, Elbląg 2016, s. 59–74.

Kizik E., Von Nicolaus Volckmar (?-1601) bis Johann Moneta (1659-1735). Danzi­ger Sprachlehrbücher in der frühen Neu­zeit, w: Mehrsprachigkeit in Ostmitteleu­ropa (1400-1700). Kommunikative Prak­tiken und Verfahren in gemischtsprachi­gen Städten und Verbänden, hg. von H.-J. Bömelburg, N. Kersken, Verlag Herder­-Institut, Marburg 2020, s. 145–161.

Kizik E., Wynagrodzenia za dzieła dedy­kowane lub ofiarowane Radzie Miejskiej Gdańska w XVII w. Źródłowy przyczynek do dziejów mecenatu miejskiego, „Rocz­nik Biblioteki Narodowej” 2012, nr 43, s. 75–85.

Kizik E., Żydzi w Gdańsku i jego przedmie­ściach do 1793 r., w: Wokół Wielkiej Sy­nagogi. Szkice z dziejów Żydów gdańskich, red. E. Barylewska-Szymańska, Muzeum Gdańska, Instytut Historii PAN, Gdańsk 2019, s. 56–78.

Kizik E., Zarazy w Gdańsku od XIV do polo­wy XVIII wieku. Epidemie oraz liczba ofiar w świetle przekazów nowożytnych oraz ba­daczy współczesnych, w: Dżuma, ospa, cho­lera. W trzechsetną rocznicę wielkiej epide­mii w Gdańsku i na ziemiach Rzeczypo­spolitej w latach 1708–1711, red. E. Ki­zik, Muzeum Historii Miasta Gdańska, Gdańsk 2012, s. 62–75.

Kromer M., Polska, czyli o położeniu, lud­ności, obyczajach, urzędach i sprawach pu­blicznych Królestwa Polskiego księgi dwie, przeł. S. Kazikowski, Wydawnictwo Po­jezierze, Olsztyn 1977.

Labuda A. S., Stadtpolitik im Bild. Zu den Gemälden „Belagerung der Marienburg” und „Schiff der Kirche” im Artushof in Danzig, w: Argumenta, articuli, questiones. Studia z hi­storii sztuki średniowiecznej. Księga jubile­uszowa dedykowana Marianowi Kutznero­wi, red. A. Błażejewska, E. Pilecka, Funda­cja Tumult, Toruń 1999, s. 161–186.

Lengnich G., Ius publium civitatis Gedanen­sis oder der Stadt Danzig Verfassung und Rechte, hg. von O. Günther, A.W. Kafe­mann, Danzig 1900.

Loew P.O., Gdańsk i jego przeszłość Gdańsk. Kultura historyczna miasta od końca XVIII wieku do dzisiaj, przeł. J. Mosakowski, słowo/ obraz, terytoria, Gdańsk [2012].

Łączyńska E., Mieszkańcy ul. Szerokiej w świetle spisu z 1770 roku, w: Studia i ma­teriały do dziejów domu gdańskiego, cz. 2, red. E. Kizik, Instytut Historii PAN, Gdańsk-Warszawa 2011, s. 183–205.

Müller M. G., Na uroczystym układzie za­łożone urządzenie kraju”. Miejskie dzie­jopisarstwo i regionalna tożsamość sta­nowa w Prusach Królewskich w XVII i na początku XVIII wieku, przeł. E. Płomińska-Krawiec, w: tegoż, Zro­zumieć polską historię, Poznańskie To­warzystwo Przyjaciół Nauk, Poznań 2012, s. 182–197.

Maciejewski T., Prawo sadowe w ustawo­dawstwie miasta Gdańska w XVIII wieku, Ossolineum, Wrocław 1984.

Mączak A., Przełom stulecia – przełomem lo­sów Rzeczypospolitej, w: Przełom wieków XVI i XVII w literaturze i kulturze pol­skiej, red. B. Otwinowska, J. Pelc, Ossoli­neum, Wrocław 1984, s. 33–46.

Nicolausa Volckmara Viertzig Dialogi (1612). Źródło do badań nad życiem codziennym w dawnym Gdańsku, wyd. E. Kizik, Wy­dawnictwo Uniwersytetu Gdańskiego, Gdańsk 2005.

Paluchowski P., Kizik E., Szarszewski A., Epidemie w Gdańsku w XVII i XVIII wie­ku. Addenda et corrigenda, „Studia Histo­rica Gedanensia” 2021, nr 12, s. 173–191.

Potocki W., Dzieła, t. 2: Ogród nie plewio­ny i inne utwory z lata 1677–1695, oprac. L. Kukulski, Państwowy Instytut Wy­dawniczy, Warszawa 1987.

Pruszyński K., „Miasto niegdyś nasze”…, „Wiadomości Literackie” 1939, nr 31–32.

Rheden Heinrich von, Preußische Chronik ok. 1552, Staatsbibliothek Berlin, sygn. Ms. boruss. fol. 176.

Salmonowicz S., Z dziejów walki o tzw. re­staurację autonomicznych aspiracji Prus Królewskich w XVIII wieku, „Analecta Cracovienisa” 1975, nr 7, s. 433–457.

Simson P., Der Artushof in Danzig und seine Bruderschaften – die Banken, A.W. Kafe­mann, Danzig 1900.

Simson P., Geschichte der Stadt Danzig, Bd.1– 2, 4, A.W. Kafemann, Danzig 1913–1918.

Sosin S., Autonomia Prus Królewskich w uję­ciu Gotfryda Lengnicha, „Gdańskie Zeszy­ty Humanistyczne” 1958, nr 1, s. 9–25.

Szulc M., Emanzipation in Stadt und Staat. Die Judenpolitik in Danzig 1807–1847, Wallstein Verlag, Göttingen 2016.

Trzoska J., Gdańsk on the economic map of early modern Europe, „Acta Poloniae Historica” 2000, nr 81, s. 91–116.

---