Chrześcijański Anarchizm Jacquesa Ellula i radykalna hermeneutyka Johna D. Caputo, czyli wołanie o herezję w pedagogice religii

Monika Humeniuk ID
Uniwersytet Wrocławski

https://doi.org/10.26881/kg.2022.1.03

 

numer: 1, rok: 2022

 

 

Jacques Ellul’s Christian Anarchism and the Radical Hermeneutics of John D. Caputo.
Call for Heresy in the Pedagogy of Religion

Abstract

The article asks about the conditions and possibilities for moving beyond orthodoxy in traditional pedagogy of religion. These questions generate two separate strategies for hereticalizing, weakening (after Gianni Vattimo) the pedagogy of religion.

First: how to make the pedagogy of religion inclusive? How to creatively, “weaken” it? How, in view of the enormous complexity of religious traditions, significantly exceeding what is canonical, to reach within the sub-discipline to unorthodox, outright heretical concepts, and – which is worth emphasizing – not so much in order to study on their basis various historical aspects of a given religious tradition (which would be a kind of, “history of heresy”), but with the intention of incorporating these contents into permanent pedagogical work, profiled hermeneutically, existentially or personalistically, on principles analogous to the contents sanctioned by religious instances or tradition?

And secondly: how does the field of pedagogy of religion problematize and fundamentally redefine the category of religion in the way that critical religious studies has since at least the 1980s? Critical religious studies, in making such attempts, detaches the category of religion from purely theological entanglements. Rather, it focuses on the anthropologically captured categories of myth, ritual or religious experience. Such, “secularization” of religion results in a wide variety of theories of religion. It links it to such “non-religious” topics as cognitivism, ecologies, ideologies, sports or urban movements. This abundant theoretical potential is still unfortunately not adequately translated into the pedagogy of religion as a space for theoretical or empirical research. Both of the above-mentioned strategies of, “weak” pedagogy of religion trigger thinking about the subdiscipline in two dimensions: in the field of pedagogical-theological normativity – here, however, taking into account the shift from orthodoxy to heresy, as well as in the field of pedagogical-religious normativity, where there is interaction with many different paradigms and theories of religion.

The article briefly recalls selected themes in the thought of French Christian anarchist Jacques Ellul and American radical hermeneuticist John D. Caputo. With their help, the first of the indicated strategies is illustrated: the one by which the boundaries of traditional pedagogy of religion would be shifted INSIDE theology (not outside it, as could be the case with the second, pedagogical-religious reserve). In doing so, the significant pedagogical implications of attempting to abandon pedagogical instrumentalism in the pedagogy of religion will be pointed out.

 

Key words: pedagogy of religion, heresy, orthodoxy, Jacques Ellul, John D.Caputo

---

Chrześcijański Anarchizm Jacquesa Ellula i radykalna hermeneutyka Johna D. Caputo, czyli wołanie o herezję w pedagogice religii

Abstrakt

W artykule postawiono pytanie o warunki i możliwości wychodzenia poza ortodoksję w tradycyjnej pedagogice religii. Pytania te generują dwie osobne strategie heretyzowania, osłabiania (za Giannim Vattimo) pedagogiki religii.

Po pierwsze: jak pedagogikę religii czynić inkluzyjną? Jak ją twórczo ,,osłabiać”? Jak, wobec ogromnej złożoności tradycji religijnych, znacząco wykraczającej poza to, co kanoniczne, sięgać w ramach subdyscypliny do koncepcji nieortodoksyjnych, wprost heretyckich i – co warto podkreślić -– nie tyle w celu badania na ich podstawie rozmaitych aspektów historycznych danej tradycji religijnej (co byłoby rodzajem ,,historii herezji”), lecz z intencją włączania tych treści do stałej pracy pedagogicznej, wyprofilowanej hermeneutycznie, egzystencjalnie czy personalistycznie, na zasadach analogicznych do treści sankcjonowanych przez instancje religijne czy tradycję?

Po wtóre zaś: jak w polu pedagogiki religii problematyzować i zasadniczo redefiniować kategorię religii w sposób, w jaki od co najmniej lat 80. XX wieku ma to miejsce w krytycznym religioznawstwie? Krytyczne religioznawstwo, podejmując tego typu próby, odrywa kategorię religii od uwikłań wyłącznie teologicznych. Koncentruje się raczej na antropologicznie ujmowanych kategoriach mitu, rytuału czy doświadczenia religijnego. Takie ,,sekularyzowanie” religii skutkuje dużą różnorodnością teorii religii. W jego ramach wiąże się ją z tak „niereligijnymi” tematami, jak kognitywizm, ekologie, ideologie, sport czy ruchy miejskie. Ten obfity, teoretyczny potencjał wciąż niestety nie znajduje adekwatnego przełożenia na pedagogikę religii jako przestrzeń badań teoretycznych czy empirycznych. Obie powyższe strategie ,,słabej” pedagogiki religii uruchamiają myślenie o subdyscyplinie w dwóch wymiarach: w polu normatywności pedagogiczno-teologicznej – tu jednak z uwzględnieniem przesunięcia od ortodoksji do herezji, jak i w polu normatywności pedagogiczno-religioznawczej, gdzie dochodzi do interakcji z wieloma różnymi paradygmatami i teoriami religii.

W artykule zostają krótko przywołane wybrane wątki myśli francuskiego, chrześcijańskiego anarchisty Jacquesa Ellula oraz amerykańskiego radykalnego hermeneuty Johna D. Caputo. Z ich pomocą zostaje zilustrowana pierwsza ze wskazanych strategii: ta, za pomocą której miałoby się dokonać przesunięcie granic tradycyjnej pedagogiki religii WEWNĄTRZ teologii (nie poza nią, jak mogłoby to mieć miejsce w przypadku drugiego, pedagogiczno-religioznawczego rezerwuaru). Zostaną przy tym wskazane znaczące konsekwencje pedagogiczne związane z podejmowaniem prób porzucania instrumentalizmu pedagogicznego w pedagogice religii.

Słowa kluczowe: pedagogika religii, herezja, ortodoksja, Jacques Ellul, John D.Caputo

---

Bibliogafia

Bagrowicz J., Pedagogika chrześcijańska – pedagogika religii (religijna) – katechetyka. Podobieństwa i różnice, w: Abyśmy podtrzymywali nadzieję. Księga jubileuszowa ku czci Ks. Romana Murawskiego SDB, red. nauk. P. Tomasik, Wydawnictwo Salezjańskie, Warszawa 2005, s. 28–52.

Biesta G., The Beautiful Risk of Education, Routledge, London–New York 2013.

Bobako M., Teologie oporu, „Praktyka teoretyczna” 2013, t. 2 (8), s. 12, https://pressto.amu.edu.pl/index.php/prt/article/view/2913/2896 (dostęp: 14.10.2018).

Caputo  J. D., The Folly of God A Theology of the Unconditional, Polebridge Press, Salem, Oregon 2016.

Caputo  J. D., What Would Jesus Deconstruct? The Good News of Postmodernism for the Church, Baker Academic 2007.

Caputo J. D., The Insistence of God A Theology of Perhaps, Indiana University Press, Bloomington and Indianapolis, 2013.

Caputo J. D., The Weakness of God A Theology of the Event, Indiana University Press, Bloomington 2006.

Czajka Ł., Święta anarchia. Wprowadzenie do radykalnej hermeneutyki Johna D. Caputo, Wydawnictwo Naukowe Wydziału Nauk Społecznych UAM, Poznań 2014.

Dąbrowski S., Pedagogika religii Józefa Tischnera. W poszukiwaniu nowego modelu edukacji religijnej, Akademia Pomorska w Słupsku, Słupsk 2016.

Eliade M., Próba labiryntu. Rozmowy z Claude-Henri Rocquetem, Wydawnictwo Sen, Warszawa 1992.

Eliade M., Traktat o historii religii, Wydawnictwo Aletheia, Warszawa 2009.

Ellul J., Anarchia i chrześcijaństwo, tłum J. Gru, A. Dudra, Oficyna Wydawnicza Bractwa, Kraków–Poznań 2015.

Fitzgerald T., The Ideology of Religious Studies, Oxford University Press, New York Oxford 2000.

J. Forest, Będziemy Sądzeni z Miłości. Biografia Dorothy Day, tłum. D. Waszkiewicz, Wydawnictwo ZNAK, Kraków 2010.

Giroux H. A., W kierunku nowej sfery publicznej, w: Edukacja i sfera publiczna. Idee i doświadczenia pedagogiki radykalnej, red. H. A. Giroux, L. Witkowski, przeł. E. Kiszkurno-Koziej, Impuls, Kraków 2010, s. 139–148.

Humeniuk M., Czy pedagogika religii daje się sekularyzować? O ortodoksjach, herezjach i religioznawczych perspektywach rozwoju subdyscypliny, „Ars Educandi” 2022 (w druku).

Humeniuk M., Ortodoksje i herezje a pedagogika religii uprawiana w duchu krytycznego religioznawstwa, „Przegląd Religioznawczy” 2022, nr 2, s. 31–40.

Humeniuk M., Religia i krytyka - koncepcja Jacquesa Ellula w perspektywie pedagogiki ogólnej, „Forum Pedagogiczne” 2018, nr 1, s.195–212.

Januszkiewicz M., Kim jestem Ja, kim jesteś Ty? Etyka, tożsamość, rozumienie, Wydawnictwo Poznańskie, Poznań 2012.

Jaspers K., Bultmann R., Problem demitologizacji, Wydawnictwo Naukowe UMK, Toruń 2015.

Leśniewski N., O hermeneutyce radykalnej, Wydawnictwo Naukowe Instytutu Filozofii UAM, Poznań 1998.

Lorenc W., Hermeneutyczne koncepcje człowieka. W kręgu inspiracji heideggerowskich, Scholar, Warszawa 2003.

Maliszewski K., Bez-silna edukacja. O kształceniu kruchego, Wydawnictwo Uniwersytetu Śląskiego, Katowice 2021.

Marek Z., Walulik A., Geneza pedagogiki religii, w: Pedagogika religii, red. nauk. Z. Marek, A. Walulik, Wydawnictwo Naukowe Akademii Ignatianum w Krakowie, Kraków 2020, s. 11–33.

Mariański J., Religijnosocjologiczne wyzwania dla pedagogiki religii. Studium socjologiczne, Wydawnictwo Adam Marszałek, Toruń 2021.

Michalski J., Cele i zadania pedagogiki religii, w: Pedagogika religii, red. nauk. Z. Marek, A. Walulik, Wydawnictwo Naukowe Akademii Ignatianum w Krakowie, Kraków 2020, s. 73–92.

Milerski B., Hermeneutyka pedagogiczna. Perspektywy pedagogiki religii, Wydawnictwo Naukowe CHAT, Warszawa 2011.

Milerski B., Metodologia pedagogiki religii, w: Pedagogika religii, red. nauk. Z.Marek, A.Walulik, Wydawnictwo Naukowe Akademii Ignatioanum w Krakowie, Kraków 2020.

Otto R., Świętość. Elementy racjonalne i irracjonalne w pojęciu bóstwa, tłum. B. Kupis, Thesaurus Press, Wrocław 1993.

Pedagogika religii, red. nauk.  Z. Marek, A. Walulik, Wydawnictwo Naukowe Akademii Ignatianum w Krakowie, Kraków 2020.

Posunąć się nieco. Teologia według Derridy. Z Agatą Bielik-Robson rozmawia Piotr Sawczyński, Miesięcznik Znak, wrzesień 2017, https://www.miesiecznik.znak.com.pl/posunac-sie-nieco-teologia-wedlug-derridy/ (dostęp: 3.01.2022).

Rogowski C., Pedagogika religii podręcznik akademicki, Wydawnictwo Adam Marszałek, Toruń 2011.

Scholem G., Mistycyzm żydowski i jego główne kierunki, tłum. I. Kania, Wydawnictwo Aletheia, Warszawa 2007.

Skurczyński Ł., Żyć znaczy stawiać opór. Ellul dla początkujących: https://www.academia.edu/29731336/Żyć_znaczy_stawiać_opór._Ellul_dla_początkujących (dostęp: 10.09.2022).

Sławek T., A jeśli nie trzeba się uczyć…, Wydawnictwo Uniwersytetu Śląskiego, Katowice 2021.

Słotwińska H., Pedagogika religii w relacjach z dyscyplinami teologicznymi, Wydawnictwo KUL, Lublin 2016.

Słotwińska H., Wychowanie chrześcijańskie szansą integralnego rozwoju człowieka. Studium z pedagogiki religii, Impuls, Kraków 2019.

Smart N, Beyond Eliade; The Future of Theory in Religion, „Numen” 1978, vol. 25, nr 2, s. 171–183.

Szyjewski A., Rozbite kubki po dekonstrukcji: współczesne antropologiczne teorie religii, „Studia Religiologica” 2007, z. 40, s. 164.

Tillich P., Teologia systematyczna, t. 2, tłum. J. Marzęcki, Wydawnictwo ANTYK, Kęty 2004.

Zamojski P., Pytanie o cel kształcenia, Wydawnictwo Uniwersytetu Gdańskiego, Gdańsk 2010.

---