Następstwa protestantyzmu we wczesnonowożytnej sztuce w Gdańsku i ich Europejski kontekst

Andrzej Woziński ID

Uniwersytet Gdański

numer: 1, rok: 2017

https://doi.org/

 

 

The Consequences of the Protestant Reformation in the Early Modern Art in Gdansk and their European Context

Abstract

In the works of art created in the pre-Reformation period some art-historians find certain symptoms of a religious crisis. The first part of the paper discusses this issue: the critique of the miraculous images and of some other types of images and their subjects; it pays attention to the phenomenon of the monochrome sculpture, considered by some scholars – who are not quite right in the opinion of the author of this paper – to be an expression of the sacral art reform; it examines certain cases of a retrospective in art; it indicates that the foundation of the great retables at the end of the Middle Ages might in some cases express the defense of the Church’s existing position.
The next part of the paper discusses the consequences that the proclamation of Luther’s the 95theses had for the European art. On the one hand – contrary to Luther’s intentions – the Reformation brought about, to a greater or lesser extent, a removal or destruction of the medieval images, and on the other hand it opened art for new tasks but in some cases it seriously minimised its role in the Church.
The subsequent part shows the situation in Gdansk, where in the pre-Reformation period or during the early part of that time, the phenomenon of art was similar to what could be seen in its other regions, like the monochrome sculpture, the retrospective tendency, the appearing of splendid retables, e. g., the one situated on the high altar that can be localised in Our Lady’s Church. An accurate scope of the iconoclasm in Gdansk is difficult to estimate. There are very few archival sources that mention the destruction of many sacral images, furthermore, a lot of elements of the Medieval decor of Our Lady’s Church are preserved, which could indicate that the iconoclasm was not a serious problem in Gdansk. However, as far as the other churches in Gdansk are considered, the Medieval decor have been lost nearly completely, which might suggest that the cases of the iconoclasm were more numerous than the written sources indicate. Perhaps, a few of the damaged images preserved in Gdansk testify to the cases of the iconoclasm in the city during the Reformation period.
The final part of the paper focuses on the Artus Court, where for the first time in the modern period the protestant subjects as regards their forms and contents, could be found.

 

 Key words: Gdansk, Reformation, art, iconoclasm, Middle Ages, Early Modern, Marcin Luter

---

Następstwa protestantyzmu we wczesnonowożytnej sztuce w Gdańsku i ich europejski kontekst

Abstrakt

W dziełach sztuki powstałych w okresie przedreformacyjnym niektórzy historycy sztuki odnajdują pewne symptomy kryzysu religijnego. W pierwszej części artykułu omówiono tę kwestię: krytykę cudownych obrazów oraz niektórych innych rodzajów obrazów i ich tematyki; zwraca uwagę na fenomen rzeźby monochromatycznej, uważanej przez niektórych badaczy – nie do końca słusznych w opinii autora niniejszego opracowania – za wyraz reformy sztuki sakralnej; bada niektóre przypadki retrospektywy w sztuce; wskazuje, że fundamenty wielkich retabulów u schyłku średniowiecza mogą w niektórych przypadkach wyrażać obronę dotychczasowego stanowiska Kościoła.
W dalszej części artykułu omówiono konsekwencje, jakie dla sztuki europejskiej miało ogłoszenie przez Lutra 95 tez. Z jednej strony – wbrew intencjom Lutra – reformacja przyniosła w mniejszym lub większym stopniu usunięcie lub zniszczenie średniowiecznych wyobrażeń, z drugiej zaś otworzyła sztukę na nowe zadania, ale w niektórych przypadkach poważnie ją zminimalizowała rola, jaką ona pełniła, w Kościele.
Kolejna część ukazuje sytuację w Gdańsku, gdzie w okresie przedreformacyjnym lub na początku tego okresu fenomen sztuki był podobny do tego, co można było zobaczyć w innych jego regionach, jak rzeźba monochromatyczna, tendencja retrospektywna, pojawienie się wspaniałych retabulów, m.in. np. tej znajdującej się na ołtarzu głównym, który można zlokalizować w kościele Matki Bożej. Dokładny zakres gdańskiego ikonoklazmu jest trudny do oszacowania. Niewiele jest źródeł archiwalnych, które wspominają o zniszczeniu wielu obrazów sakralnych, ponadto zachowało się wiele elementów średniowiecznego wystroju kościoła Mariackiego, co może wskazywać, że ikonoklazm nie był poważnym problemem w Gdańsku. Jeśli jednak wziąć pod uwagę pozostałe kościoły w Gdańsku, to średniowieczny wystrój zaginął niemal całkowicie, co może sugerować, że przypadków ikonoklazmu było więcej, niż wskazują źródła pisane. Być może kilka zachowanych w Gdańsku, zniszczonych wizerunków świadczy o przypadkach ikonoklazmu w mieście w okresie reformacji.
Ostatnia część artykułu skupia się na Dworze Artusa, gdzie po raz pierwszy w okresie nowożytnym można było znaleźć tematykę protestancką pod względem formy i treści.

 

Słowa kluczowe: Gdańsk, Reformacja, sztuka, ikonoklazm, średniowiecze, wczesna nowożytność, Marcin Luter

---

Bibliografia

Beck, H., Bredekam, H., Bilderkult und Bildersturm, w: Kunst. Die Geschichte ihrer Funktionen, hrsg. v. Werner Busch und Peter Schmoock, Weinheim, Berlin 1987, s. 80–106.

Bothe, R., Kirche, Kunst und Kanzel. Luter und die Folgen der Reformation, Kӧln, Weimar, Wien 2017.

Camille, M., The Gothic Idol. Ideology and Image-making in Medieval Art, Cambridge 1989.

Christin, O., France et Pays-Bas – Le secondo iconoclasme, w: Iconoclasme. Vie et mort de l’image médiévale. Catalogue de l’exposition Musée d’histoire de Berne, Musée de l’Oeuvre Notre-Dame, Musée de Strasbourg. Sous la direction de C. Dupeux, P. Jezler, J. Wirth en collaboration avec G. Keck, Ch. von Burg, S. Marti, Zurich 2001, s. 57–66.

Christoph Beyers des ältern Dantziger Chronik, w: Scriptores rerum prussiacarum, Bd. 5, Hrsg. v. Th. Hirsch, M. Töppen und E. Strehlke, Leipzig 1889.

Cieślak, K., Czy reformacja stanowiła zagrożenie dla gdańskiej sztuki kościelnej, w: Sztuka około 1500. Materiały sesji Stowarzyszenia Historyków Sztuki, Gdańsk, listopad 1996, Warszawa 1997.

Decker, B., Das Ende des mittelalterlichen Kultbildes und die Plastik Hans Leinbergers, Bamberg 1985.

Freedberg, D., Potęga wizerunków. Studia z historii i teorii oddziaływania, tłum. E. Klekot, Kraków 2005.

Harms, W., Schilling, M., Das illustrierte Flugblatt der frühen Neuzeit. Tradition – Wirkung – Kontexte, Stuttgart 2008.

Hess, D., Triptychon mit einer Kopie des römischen Gnadenbildes von S. Maria del Popolo, [w:] Spiegel der Seligkeit. Privates Bild und Frömmigkeit im Spätmittelalter. Ausstellungskatalog des Germanischen Nationalmuseums, 31. Mai bis 8. Oktober 2000, Hrsg. von Ulrich Großmann, Nürnberg 2000, Kat. 50.

Illustrierte Flugblӓtter aus den Jahrhunderten der Reformation und der Glaubenskӓmpfe. Hrsg. v. Wolfgang Harms, Bearb. v. Beate Rattay, 24. Jul ibis 31. Oktober 1983, Kunstsammlungen der Veste Coburg, Coburger Landesstiftung, Coburg 1983.

Jezler, P., L’iconoclasme à Zurich 1523-1530, w: Iconoclasme. Vie et mort de l’image médiévale. Catalogue de l’exposition Musée d’histoire de Berne, Musée de l’Oeuvre Notre-Dame, Musée de Strasbourg. Sous la direction de C. Dupeux, P. Jezler, J. Wirth en collaboration avec G. Keck, Ch. von Burg, S. Marti, Zurich 2001, s. 75–83.

Kahsnitz, R., Die Großen Schnitzaltäre. Spätgotik in Süddeutschland, Österreich, Südtirol, München 2005.

Kamrowski, J., Dewocyjna Figurka „Madonny z Dzieciątkiem”, pocz. XVI w., w: Fundacje artystyczne na terenie państwa krzyżackiego w Prusach. Katalog wystawy w Muzeum Zamkowym w Malborku, 25 czerwca – 12 września 2010, red. B. Pospieszna, t. 1, Malbork 2010.

Litz, G., Nuremberg et l’absencje d’iconoclasme, w: Iconoclasme. Vie et mort de l’image médiévale. Catalogue de l’exposition Musée d’histoire de Berne, Musée de l’Oeuvre Notre-Dame, Musée de Strasbourg. Sous la direction de C. Dupeux, P. Jezler, J. Wirth en collaboration avec G. Keck, Ch. von Burg, S. Marti, Zurich 2001.

Luter und die Folgen für die Kunst. Hrsg. von Werner Hofmann, Hamburger Kunsthalle, 11. November 1983 – 8. Januar 1984, München 1983.

Michalski, S., L’expansion initial de l’iconoclasme protestant 1521–1537, w: Iconoclasme. Vie et mort de l’image médiévale. Catalogue de l’exposition Musée d’histoire de Berne, Musée de l’Oeuvre Notre-Dame, Musée de Strasbourg. Sous la direction de C. Dupeux, P. Jezler, J. Wirth en collaboration avec G. Keck, Ch. von Burg, S. Marti, Zurich 2001.

Michalski, S., Protestanci a sztuka. Spór o obrazy w Europie nowożytnej, Warszawa 1989.

Muller, F., L’iconoclasme à Strasburg 1524-1530, w: Iconoclasme. Vie et mort de l’image médiévale. Catalogue de l’exposition Musée d’histoire de Berne, Musée de l’Oeuvre Notre-Dame, Musée de Strasbourg. Sous la direction de C. Dupeux, P. Jezler, J. Wirth en collaboration avec G. Keck, Ch. von Burg, S. Marti, Zurich 2001.

Müller, T., Frühe Beispiele der Retrospektive in der deutschen Plastik, “Bayerische Akademie der Wissenschaften, Philosophisch-Historische Klasse, Sitzungsberichte”, 1961, H. 1, s. 3–25.

Noble, B., Lucas Cranach the Elder. Art and Devotion of the German Reformation, Lanham, Boulder, New York, Toronto, Plymouth 2009.

Noworyta-Kuklińska, B., Praedicatio tabularis. Obrazowe kazanie o tryumfie Maryi Eklezji na retabulum ołtarza głównego kościoła Mariackiego w Gdańsku, Lublin 2006.

Noworyta-Kuklińska, B., Triumphus Mariae Ecclesiae: retabulum ołtarza głównego kościoła Najświętszej Panny Maryi w Gdańsku, Lublin 2003.

Oellermann, E., Die Oberflächengestalt der Schnitzwerke Riemenschneiders einst und heute, oder der unvollendete Creglinger Altar, w: Nicht die Bibliothek, sondern das Auge. Westeuropäische Skulptur und Malerei an der Wende zur Neuzeit. Beiträge zu E. von Hartmut Krohm. Hrsg. von der Skulpturensammlung der Staatlichen Museen zu Berlin und T. Kunz, Petersberg 2008.

Pabiś-Gagis, J., Woziński, A., Późnogotycki krucyfiks w kościele św. Trójcy w Gdańsku. Konserwacja, forma, styl, pochodzenie, „Porta Aurea. Rocznik Instytutu Historii Sztuki Uniwersytetu Gdańskiego” 2009, nr 7/8, s. 13–44.

Ringbom, S., Devotional images and imaginative devotion: Notes on the Place of Art in Late Medieval Private Piety, “Gazette des Beaux-Arts”, No. 73,  Mars 1969, s. 159–170.

Rosenfeld, J., Die nichtpolychromierte Retabelskulptur als bildreformatorisches Phänomen im ausgehenden Mittelalter und in der beginnenden Neuzeit, Ammersbek bei Hamburg 1990.

Schnitzler, M., Wittenberg 1522 – La Réforme à la croisée des chemins, w: Iconoclasme. Vie et mort de l’image médiévale. Catalogue de l’exposition Musée d’histoire de Berne, Musée de l’Oeuvre Notre-Dame, Musée de Strasbourg. Sous la direction de C. Dupeux, P. Jezler, J. Wirth en collaboration avec G. Keck, Ch. von Burg, S. Marti, Zurich 2001.

Schulze-Senger, Ch., Die spätgotische Altarausstattung der St. Nicolaikirche in Kalkar – Aspekte einer Entwicklung zur monochromen Fassung der Sätgotik am Niederrhein, w: Flügelaltäre des späten Mittelalters, Staatliche Museen zu Berlin Preußischer Kulturbesitz, Skulpturensammlung, Hrsg. von H. Krohm, E. Oellermann, Berlin 1992.

Sladaczek, F.-J., Entre destruction et conservation, l’iconoclasme de la Réforme bernoise (1528), w:  Iconoclasme. Vie et mort de l’image médiévale. Catalogue de l’exposition Musée d’histoire de Berne, Musée de l’Oeuvre Notre-Dame, Musée de Strasbourg. Sous la direction de C. Dupeux, P. Jezler, J. Wirth en collaboration avec G. Keck, Ch. von Burg, S. Marti, Zurich 2001, s. 97–103.

Szmydka, R., Retables anversois en Pologne. Contribution à l'étude des rapports artistiques entre les anciens Pays-Bas Méridionaux et la région de Gdańsk au début du XVIe siècle, Brussel 1986.

Weilandt, G., Transferkultur – Danzig im Spätmittelalter, w: Original – Kopie – Zitat. Kunstwerke des Mittelalters und der Frühen Neuzeit: Wege der Aneignung – Formen der Überlieferung. Hrsg. von W. Augustyn und U. Söding (Veröffentlichungen des Zentralinstituts für Kunstgeschichte in München, Bd. 26), Passau 2010.

Wirth, J., Jean Gerson condamne les Vierges ouvrantes, w: Iconoclasme. Vie et mort de l’image médiévale. Catalogue de l’exposition Musée d’histoire de Berne, Musée de l’Oeuvre Notre-Dame, Musée de Strasbourg. Sous la direction de C. Dupeux, P. Jezler, J. Wirth en collaboration avec G. Keck, Ch. von Burg, S. Marti, Zurich 2001.

Woziński, A., Michał z Augsburga, Mistrz Paweł i epilog gotyckiej rzeźby gdańskiej, „Rocznik Historii Sztuki” XXVII, 2002.

Woziński, A., Monochromatyczne obrazy na retabulum ołtarza głównego w kościele Mariackim w Gdańsku. Geneza i znaczenie, w: Procesy przemian w sztuce średniowiecznej. Przełom – regres - innowacja - tradycja. Studia z historii sztuki, pod red. R. Eysymontta i R. Kaczmarka, Warszawa 2014, s. 253–267.

Woziński, A., O nietypowych cechach nastawy ołtarzowej Michała z Augsburga w kościele Mariackim w Gdańsku, „Porta Aurea. Rocznik Instytutu Historii Sztuki Uniwersytetu Gdańskiego” 2013, t. 12, s. 24–43.

Woziński, A., Późnogotycka rzeźba monochromatyczna w Prusach, „Porta Aurea. Rocznik Instytutu Historii Sztuki Uniwersytetu Gdańskiego” 2012, t. 11.

Woziński, A., Retrospective Tendencies in the Sculpture of Prussia as Memorial Form at the End of the Middle Ages, w: Kunst- und Kulturgeschichte im Baltikum. Studien zur Kunstgeschichte Kurlands (Homburger Gespräch 2007, Heft 24), Hrsg. von Lars Olof Larsson, Kiel 2008, s. 27–52.

Woziński, A., W świetle gwiazd. Sztuka i astrologia w Gdańsku w latach 1450–1550 (Gedania Artistica, red. M. Omilanowska, J. Friedrich), Gdańsk 2011.

---